Zazpigarren artea esaten zaio zinemari eta artea dela ezin ukatu. Zinemagileen begiradapean zinemak mundu eta istorio andanara bidaiatzeko aukera ematen digu. Begirada hori, baina, gizonezkoena izan da nagusi urte askotan. Gaur egun ere bada. Fritz Lang, Frank Capra, Akira Kurosawa, Alfred Hitchcock... gizonen izenak bueltatzen dizkigute bilatzaileek zinemagile historikoen izenak bilatzeko orduan. Emaitzen zerrendan barrena dexente jaitsi behar da Alice Guy, Agnés Varda edo Pilar Miró bezalako izenak topatzeko. Filmen olinpoaren giltza diren sarien izenek ere, gizonezkoen izena dute: Oscar, César, Gaudí, Goya...
Euskal Herrian urte luzez itxaron behar izan genuen emakume batek zuzendutako luzemetraia ikusteko, Ane Díezen Ander eta Yul (1988). Garai horretan ekin zion Helena Taberna Ayerra zinemagile altsasuarrak (Nafarroa) kamara baten bidez istorioak kontatzeari. Film laburrekin hasi eta 2000. urtean luzemetraietara egin zuen salto Yoyes pelikularekin. Tabernak beti izan du argi bere lanak eraldaketarako eta hausnarketarako tresna behar zuela izan, eta garaiko tabu asko hautsi zituen pelikula horren adibide da. Emakumeen egoerari maiz heldu dio zuzendari nafarrak harimutur desberdinetatik: genero indarkeriari ekin zion Nagore (2010) dokumentalean, migratzaileen errealitate jorratu zuen Extranjeras (2010) filmean zuzendari bezala. Produktore gisa, Akelarre (2020) luzemetraian aske izateagatik zigortu zuten emakumeen istorioa kontatzen ere lagundu zuen. 2022ko urrian Zinemakumeak gara! -ren Simone de Beauvoir saria jaso zuen.
Proiektu berri batean murgilduta dabil Taberna, Isaac Rosa idazlearen Feliz final eleberriaren zinemarako egokitzapena prestatzen. Maitasuna eta desamodioa izango du ardatz eta Bilbon filmatuko da. Eta tartea atera du Zinemagintzaren eta emakumeen egoerari buruz solasteko EnpresaBIDEArekin.
Helena, zergatik zinema?
Zinemak mundua ulertzeko modua ematen didalako. Bestelako mundu, bestelako bizitzez betetzeko tresna izan da beti. Hasiera batean ikusle gisa eta, zinemara dedikatzeko aukera aurrez aurre izan nuen, ez nuen zalantzarik izan. Egia esan, ez nuen pentsatua zineman aritzea baina bideoa zeluloidearen ordezko gisa agertu zen. Tresna merkeagoa zen eta orduan hasi nintzen. Kutsu esperimentalagoa zuten lanekin abiatu nintzen eta gerora narratiboagoak egiten hasi nintzen. Zinemarekin lotutako alderdi guztietatik igaro nintzen: gidoia, zuzendaritza, ekoizpena... eta erronka handiagoetarako prest nengoela ohartu nintzen. Lehen luzemetraia 2000an estreinatu nuen, Yoyes. Tabu asko hautsi zituen pelikula izan zen. Hasiera batetik oso argi izan nuen oso istorio zinematografikoa zela. Gustuko dudan zinema ez da soilik istorio onak kontatzen dituena eta lengoaia zinematografiko boteretsua izaten saiatzen dena. Komunikatu ere egin egin behar du. Nire ustez zinemak emozioen bidez eraldatzeko eta hausnartzeko balio izan behar du. Disziplina artistikorik osoena da. Horregatik ekin nion Yoyesen istorioa kontatzeari, oztopoak oztopo.
Nire ustez zinemak emozioen bidez eraldatzeko eta hausnartzeko balio behar du
Bere hilketaren eszena, herriko plazan, semea aurrean zuela, oso gogorra da....
Nik uste dut euskal zinemaren irudikapen ikonikoenetako bat bihurtu dela. Bizirik dirauen filma da, mundu osoko telebistetan oraindik ere ematen dutena. Euskal zinemagile berri batek, Lur Olaizolak, duela gutxi horren inguruko lana egin du, Hirugarren koadernoa (2022) Ana Torrentekin Yoyesek Mexikon zegoela idatzi zituen egunkariak irakurtzen.Zinez uste dut zinemaren, interpretazioaren eta egiaren arteko nahasketak oso emaitza polita sortzen duela. Nolabait, euskal zinemagileen belaunaldi desberdinak elkartzen ditu Yoyes bezalako pertsonaia baten inguruan. Guk bera aldarrikatu nahi genuen, talentu ikaragarria zuen pertsonaia, idazle handi bat izatera irits zitekeena. Yoyes filma oso garrantzitsua izan zela uste dut, gaiari buruz hausnartzen lagundu zuelako. Egiten ari ginenaz eta ibili beharreko ibilbideaz hausnarketa eraiki zuen, barrutik .
Yoyes, Extranjeras, Varados… Zinemak eraldatzailea behar du?
Bai, noski. Zinema beti da politikoa. Ozoresenak bezalako filmak ere politikoak dira, ideologia politikoa dutelako eta mezua bideratzen dutelako. Mezua ez da inoiz neutroa. Izan dezake eskuineko mezua, edo sozialagoa, ezkerrekoagoa, errebindikatiboagoa. Zineak errealitatea bere alderdi guztietan erakusten du eta aldaketarako bideak ematen ditu, edo ez, hautuaren arabera. Nire zinema politikoa da. Ez da panfleto bat, batzuetan ikusi nahi ez ditugun errealitateak azalarazten dituena baizik.
Nire zinema politikoa da. Batzuetan ikusi nahi ez ditugun errealitateak azalarazten ditu
Varados (2019) dokumentalarekin bezala. Hunkitu eta eraldatu egiten zaitu, eta boluntariotza ariketa bat da. Lesbosen, Grezian janaria ematen duen GKEaren bidez egin zen. Zinema tresna bat da, Nagore (2010) lanarekin egin genuen bezala, Nagore Laffageri buruzko film dokumentala. Datu gehiago emateko modu bat izan zen, epaiketa hori zabaltzeko eta publiko guztia herri-epaimahai bihurtzeko. Zinemaren funtzio bikoitz horek interes handia sortzen dit, zinemagile eta gizaki gisa. Pelikula bat egitea oso zaila da, oso garestia, eta istorio bat kontatzeaz gain, gertatzen diren gertakariei buruz hausnartzeko datuak ematen badituzu, ni pozez betetzen nau. Zure filmek eraldaketa sozialetan eta mundua apur bat hobea izaten laguntzen dutelako.
Ekoizlea ere bazara. Akelarre filmean ekoizle gisa parte hartu zenuen, libre izateagatik epaitu zituzten emakumeen istorioan
Yoyes ostean egin nahi nuen filma zen. Pierre de Lancreren kontakizuna, nahiz eta gero gidoia aldatu egin zen. Garai horretan agian aurreratuegia zen eta ezin izan nuen egin. Nire feminismoa nire ezaugarrietako bat izan da aspaldi. Azkenean, urte asko pasata, ekoizle bezala hartu genuen parte. Uzta dagoeneko eginda zegoenerako heldu zen pelikula eta orain askoz hobeto ulertu da. Ekoizle gisa proiektu batean sartzen banaiz maite dudalako da, eta emakume batena bada, sentsibilitate handiagoa dut. Nire pelikulen ekoizle ere banaiz. Emakume zuzendariek ekoizle pentsamoldea dugula uste dut eta horregatik emakume ekoizle askoren lan asko arrakasta izaten ari dira. Ekonomiaren zentzua badugu, oso barneratuta gainera. Agian kulturagatik. Gure tradizioan etxeko ekonomia emakumeek antolatu dute, baliabideak hobeto kudeatuz. Zinemara eramanda, badugu lana aldez aurretik ikasia.
Euskal zinemagintzan aitzindaria izan zera, gizonezkoekin lotuago zengoen eremu batean... Arazorik izan al duzu?
Egia esan, ez. Zailtasunak izan ditut emakumeen artelanei buruz dagoen pertzepzioagatik. Ohiturarik edo aurrekaririk ez dagoenez, badira aurreiritziak. Baina zortea izan nuen aurreiritzi horiei aurre egiteko. Adibidez, Yoyesen ez zen egon Euskal Herri osoan filma estreinatu nahi zuen aretorik, baina Guggenheimen pasea egitea lortu genuen. Pelikularen indarrari balioa eman nahi genion eta oso ondo funtzionatu zuen. Ez dut, oro har, aparteko zailtasunik izan. Baina sentsibilitate handia izan dut ohartzeko zinemagileek laguntza behar dutela, emakumeen talentua ez zela ateratzen hurrengo belaunaldiei laguntzen eta errazten ez bagenien. Horregatik 2006an CIMA elkartea sortu genuen (emakume zinemagileen eta ikus-entzunezkoen elkartea). Euskal Herrian 2016an sortutako (H)emen ikus-entzunezkoen eta arte eszenikoen sektoreko emakumeei zuzendutako elkartean ere bagaude. Modu horretan administrazioen aurrean eragiteko aukera dugu. Emakumeak biztanleriaren erdia gara eta ezin dugu galdu gizateriaren erdiaren talentua. Orain, gainera, Berlinalen, Goya sarietan... arrakasta lortzen ari diren zinemagileen belaunaldi berri bat dago. Emakumeen talentua loratzeko administrazioen aurrean defendatu ditugun laguntzen proposamenak merezi izan dutela uste dut, euskararekin bezala. Ekimen guzti hauek talentua loratzen laguntzen dute. Eta, gainera, gizartea konturatu da emakume zuzendariok talentua bagenuela eta agian gizonek kontatzen ez zituzten istorioak, edo ez modu berean, kontatzen genituela. Orain arte gizonek kontatutako munduaren begirada besterik ez genuen, eta orain emakumeena ere badugu, beste sentsibilitate bat.
Emakumeak biztanleriaren erdia gara eta ezin dugu galde gizateriaren erdiaren talentua
Nola ikusten duzu euskal zinema gaur egun?
Oso gustuko dut euskal zinemaren egungo gorakada. Une bikain batean gaude, elkar besarkatzera bultzatzen gaituena. Argi ikusten dut aurrera egiten ari garela belaunaldi desberdinak, istorioak iruditan kontatzeko modu desberdinak, eta aretoetara iristen ari da. Ikustera joan behar diren lehen ikusleak euskal ikusleak dira, eta Euskal Herriko eta kanpoko ikusleen besarkada ematea. Nik behar hori Yoyes sentitu nuen eta apurka apurka aurrera egin zuen. Bost otsokume pelikularekin antzeko zerbait gertatu zen, ahoz ahoko komunikazioak asko lagundu zuela. Azkar zabaldu zen eta pertsonaiekiko bat egitea oso garrantzitsua izan zen... Eta seguru nago gauza bera gertatuko dela 20.000 especies de abejas pelikularekin. Oso une polita da. Gainera, azpimarratu beharra dago egungo euskal zinemaren oldarraldia euskarazko zinemaren bidetik etorri dela ( Akelarre, Loreak, Handia, Nora...). Euskarazko eta emakumeen zinemaren lotura hau oso polita da.