XXI. mendearen hasieran, informatikaren, Interneten eta teknologia digitalen erabileraren igoerarekin, ekonomialari eta analista askok aurrekaririk gabeko hazkunde ekonomikoaren aroa aurreikusi zuten. Logikak erraza zirudien, ordenagailu gehiago, datuen analisi hobea, enpresa kudeaketaren eraginkortasun handiagoa... berrikuntza gehiago edukitzearen berezko ondoriotzat produktibitate globalaren hazkunde nabarmena ikustea erabat logikoa dela dirudi. Hala ere, iraultza digitala hasi zenetik zenbait hamarkada igaro direnean, produktibitate zifra ofizialek ez dute jauzi ikaragarririk erakusten, ezustean, hazkunde barea edo motela azaleratu dute. “Produktibitatearen paradoxa” bezala ezagutzen den fenomeno honek, harriturik utzi ditu mundu mailako adituak.
Zertan datza paradoxa?
Produktibitatearen paradoxa Informazioaren eta Komunikazioaren Teknologietan (IKT) egiten diren inbertsio masiboen eta produktibitate estatistiketako ageriko emaitzen arteko itxurazko deskonexioari dagokio, bai herrialde, sektore edo enpresa mailan. 1980ko hamarkadan, Robert Solow ekonomialariak, famatu bihurtuko zen esaldi batekin laburbildu zuen fenomenoa, “Informatika aroa nonahi ikus dezakezu, produktibitate estatistiketan izan ezik”. Harrezkero, zutik jarraitzen duen galdera honako hauxe da: teknologiaren aurrerapenek zergatik ez dute efektu zuzena eta nabarmen handitzen produktibitate agregatuaren zifrak?
Hasierako lehen zantzu eta eztabaidak
90. hamarkadan, Erik Brynjolfsson eta Lorin Hitt bezalako ikertzaileak IKTko inbertsioen eta enpresa produktibitatearen arteko erlazioa aztertzen hasi ziren. Maila mikroekonomikoan, enpresa zehatzetan, hobekuntza produktibo nabarmenak antzeman zitezkeen. Hala ere, datuak maila makroekonomikoan gehitzen zirenean, panorama ez zen hain pozgarria, hobekuntza produktiboa asko baretzen zelarik. Horrek eztabaida ugari eragin zituen produktibitatea eta IKTen benetako eragina neurtzeko moduari buruz. Ikerketa batzuek, Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundearenak (OCDE), esaterako erakutsi dute ekonomia batzuek bultzada apalak lortu zituztela, beste batzuek, berriz, ez zutela lortu digitalizazioa erabat kapitalizatzea. Adibidez, Estatu Batuetan produktibitatea handitu egin zen 90. hamarkadaren erdialdetik 2000ko hamarkadaren hasierara bitartean, neurri batean IKTei egotzita. Baina efektu hori ez zen espero bezain oparoa eta iraunkorra izan. Munduko beste eskualde batzuetan are garrantzia gutxiagokoa izan zen IKTen efektua.
Paradoxaren balizko arrazoiak
Zenbait azalpen lehian ari dira produktibitatearen paradoxaren misterioa argitzeko:
- Atzerapenak adopzioan eta teknologiaren zabalkundean: Enpresek ez dituzte teknologia berriak aldi berean barneratzen. Ikaskuntza kurbak, hasierako inbertsio kostuek eta antolakuntza berregituraketak atzeratu egin dezakete produktibitatean duten eragina. Berrikuntzek denbora behar dute ekoizpen prozesuetan erabat integratzeko eta orokortzen direnean eta beste antolamendu aldaketa batzuekin konbinatzen direnean bakarrik hasten dira estatistiketan islatzen.
- Produktibitatearen neurketa desegokia: Beste faktore bat produktibitatea neurtzeko modua izan daiteke. Ohiko adierazleek, hala nola Barne Produktu Gordinak (BPG) lan egindako orduko, agian, ez dute behar bezala harrapatuko zerbitzu digitalek, ekonomia kolaboratiboak edo lineako doako edukiak sortutako balioa. Tresna digital askok kontsumitzaileen ongizatea areagotzen dute, adibidez, informazioa edo entretenimendua berehala eskuratzeko aukera emanez, baina ez dute zertan ekarri BPGaren igoera neurgarririk. Brynjolfssonek eta bere lankideek argudiatu dutenez, ekonomia digitala balio lausoagoa sortzen ari da, ohiko metriketatik kanpo dagoena.
- Egitura-aldaketak eta birbanaketa-efektuak: Robert J. Gordonek, The Rise and Fall of American Growth (2016) lanagatik ezaguna, dio teknologia digitalek, burutsuak izan arren, ez dutela iraganeko berrikuntza handien (elektrizitatea, errekuntza-motorrak, saneamendua, etab.) inpaktu eraldatzaile bera. Geldialdi hori egungo hobekuntza teknologikoak nitxo espezifikoetan kontzentratzen diren eta produktibitatea modu zabalean bultzatzeko behar den indar eraldatzailearekin hedatzen ez diren isla litzateke.
- Desberdintasuna eta irabazien kontzentrazioa: Digitalizazioak mesede handiagoa egin diezaieke enpresa eta sektore batzuei beste batzuei baino. “Enpresa superizarrek” merkatuan nagusitasun izugarria duten enpresa teknologikoek, irabazi gehienak bereganatzen dituzte. Aldiz, erakunde tradizional gehienek beren eraginkortasuna erritmo berean handitzea ez dute lortzen. Etekinen kontzentrazio horrek mugatu egiten du produktibitatean duen eragin agregatua, enpresa sarearen zati handienak ez baitu hain hobekuntza nabarmenik lortzen.
- Bizi-kalitatearen eta kapital ukiezinaren hobekuntzen azpierregistroa: Estatistika konbentzionalek gutxitan atzematen duten beste dimentsio bat kapital ukiezinaren hazkundea (softwarea, datuak, know-howa, marka, diseinua) eta aro digitalari esker lortzen diren bizi kalitatearen hobekuntza kualitatiboak dira. Doako online zerbitzuen balioak, transakzioen azkartasunak edo hesi geografikoak ezabatzeak ez dute nahitaez handitzen ekoitzitako ondasunen kopurua, baina bai maila pertsonaleko eta sozialeko eraginkortasuna. Onura horiek, ordea, oso gutxitan islatzen dira erabat produktibitate zifra ofizialetan.
Etorkizuneko perspektibak
2025ean murgiltzen garen heinean, garapen teknologiko berriek, hala nola adimen artifizial sortzaileak, robotika aurreratuak eta eskala handiko datu analitikak, inbertsio teknologikoaren eta produktibitate irabazien arteko arrakala itxi lezakete. Nazioarteko Diru Funtsak (NDF) eta OCDEk egin berri dituzten txosten batzuek iradokitzen dutenez, litekeena da irabaziak laster sortzea, baina hurrengo hamarkadan ager litezke, baldin eta enpresek tresna berriak guztiz integratzea lortzen badute. Erronka, neurri handi batean, antolakuntzakoa eta prestakuntzakoa da. Ez da nahikoa Adimen Artifiziala hartzea, zereginak birdiseinatu behar dira, langileak gaitu eta negozio ereduak egokitu.
Era berean, baliteke ekonomia digitalak emandako balioa antzemateko gai izango diren metrika berriak garatu behar izatea. Ikertzaileak informazioa berehala eskuratzeak edo eguneroko kudeaketetan denbora aurrezteak sortutako ongizatea eta plataforma digitalek lan merkatu globalean duten eragina neurtzen duten adierazleak aztertzen ari dira.
Baliteke ekonomia digitalak emandako balioa antzemateko gai izango diren metrika berriak garatu behar izatea
Produktibitatearen paradoxak gogorarazten digu potentzial teknologikoa ez dela beti zuzenean islatzen estatistika ekonomikoetan. Fenomeno hori ulertzeko, zalantzan jarri behar da nola neurtzen dugun aurrerapena, ikusi behar da berrikuntzak astiro txertatzen ari direla enpresa eta gizarte-egituretan, aro digitalaren onurak industrializazioaren aurreko olatuak baino modu sotilagoetan ager daitezkeela onartuz.
2025ean, dilema zoragarri baten aurrean gaude. Teknologiak hor daude, iraultzaz iraultza agintzen dute, baina produktibitatearen zenbakiek oraindik ez dute garaipenik abesten. Denbora kontua izango da? Metrika berriak? Edo “aurrerapen ekonomiko” gisa ulertzen dugunaren birplanteamendua?