San Tomas eta taloak. Taloak eta San Tomas. Eskutik doazen kontzeptu bi dira. Egun hala da behintzat, gaurko egunean Euskal Herriko plaza ugaritan askok gozatuko duten elikagaia. Aitzitik, taloarena San Tomas eta gainerako euskal jai eta azokekin lotzen badugu ere, Euskal Herrian azken mendeetan izan duen garrantzia askoaz harago doa.
XVI eta XVII mendean, Hego Amerikara joandako euskal herritarrek artoa ezagutu eta gurera ekarri zuten. Euskal Herriko klima hezea dela eta, garia ereiteko zailtasunak zituzten nekazariek, eta artoaren egindako taloa jaten zuten. Hala egin zuten XX. mendera arte. Gerraostean, goseteari aurre egiteko ezinbesteko jakia bilakatu zen, ogirik eskuratu ezin zuten herritarrentzat. Gerora, ogia etxe guztietara ailegatu, eta taloa eguneroko dietetatik alboratuz joan zen, harik eta jai eta egun berezietako jaki bihurtu arte.
Goseari aurre egiteko ezinbesteko jakia
Taloa dastatzeko azoka postuez gain, taloa egiteko tailerrak ere badira egun gurean, antzinako belaunaldien bizimodua ezagutzeko modua delarik. Beasaingo Igartza Monumentu Multzoak eskaintzen ditu ikastaroak. Bertako errota hidraulikoan Aharoa Zuloaga arduratzen da taloaren historia azaldu eta hura nola egiten den erakusteaz.
Bertako errotak erdi aroan du jatorria, 1.431 inguruan, eta 1982ra arte martxan izan dela azaldu du Zuloagak. Igartzako jauntxoen zerbitzariek egiten zuen lan errotan bertan XVII. mendera arte. Industrializazioa iristean, jabeek arazo ekonomikoak izan zituzten eta errota saldu behar izan zuten. Martina Irizarren aitonak erosi zuen errota, eta errotari eta okin bezala egin zuen lana. Irizartarrak mantendu dute errota azken mendeetan, eta Martina bera izan zen 1982ra arte errotako azken errotaria.
Irina, pentsua eta zereal aleak ekoizten zituzten bertan, eta irinarekin ogia egiteko aukera zuten, gero Beasaingo herritarren artean banatzeko. Zuloagaren arabera, arto irina ere egiten zuten bertan. Baserritarrek arto aleak eraman eta errotariek ekoizten zuten irina, ekoitzitakoaren hamarren bat bereganatuz.
Zuloagak ere gerraosteko garaiarekin lotzen du taloa. Klima dela eta, gariaren ekoizpena ez zen errentagarria ateratzen euskal lurraldeetan. Garia, kopuru handietan, hegoaldetik ekarri behar izaten zen, eta garraioa dela eta garestia zen. “Martina Irizarrek berak kontatzen digu errotan bi edo hiru ogi zuri bakarrik egiten zituztela gari irinarekin, jende aberatsarentzat zelako eta bazekitelako ez zutela gehiago salduko”. Horrela, herritar gehienek artoa ekoiztearen aldeko hautua egiten zuten, gero artoa errotara eramateko. Ostera, arto irinarekin etxean egiten ziren taloak.
Aharoa Zuloaga: “Martina Irizarrek berak kontatzen digu errotan bi edo hiru ogi zuri bakarrik egiten zituztela gari irinarekin, jende aberatsarentzat zelako eta bazekitelako ez zutela gehiago salduko”
Baina, taloa nola egiten da? Bada, hiru osagai besterik ez dira behar: arto irina, ura eta gatza. Hauek nahastuta masa egiten da, gero bertatik bola batzuk atera eta egurrezko taula baten gainean zanpatzen dira. Ondoren, suzko txapa batean berotzen da. “Itxura batean ez du beste munduko ezer ere ematen, baina praktika eskatzen du” dio Zuloagak.
Talo on baten sekretuari buruz galdetuta, Zuloagak hainbat gako aipatzen ditu: “etxe bakoitzak bere sekretua du. Batzuk gatza irinari botatzen diote lehenengo eta beste batzuk urari. Beste batzuek diote taloa ondo ateratzeko erabilitako ura beti beroa izan behar dela”. Badira ere prozesu osoan masa bero mantendu behar dela diotenak eta plantxan jarri aurretik masa ahalik eta finen egitea hobe dela uste dutenak ere. “Taloa plantxan dagoenean puztu egiten bada, primerakoa dela esan nahi du”.
Goierriko Talogileak, 40 urte baino gehiago taloak egiten
Euskal Herrian taloak egiten adituren bat baldin bada, Goierriko Talogileek behar dute izan. 1.980ean hasi ziren Seguran taloak egiten, eta Joseba Telleria taldeko kidearen hitzetan, Euskal Herriko talo posturik zaharrena dira. Gaur egun, lau lagun aritzen dira lanean, baina azoka eta ferien arabera, jende gehiagorekin ibiltzen dira. Urtean zehar azokaz azoka joaten dira, negua delarik sasoirik garrantzitsuena.
San Tomas egunean lau hamarkadaz jarri du postua Segurako talogile taldeak. Aurten, azken urteotan bezalaxe, Gipuzkoa plazan jarriko dute postua, baina lehenago Sarriegi eta Konstituzio plazan eta Boulevardean ere egon izan dira. "Gure berezitasuna taloa erabateko modu artisauean egiten dugula da. Hasietatik bukaeraraino prozesu guztia eskuz egiten dugu". Are gehiago, "euskal sukalde zaharraren itxura" ematen dio beren jardunari.
Joseba Telleria: "Gure berezitasuna taloa erabateko modu artisauean egiten dugula da. Hasietatik bukaeraraino prozesu guztia eskuz egiten dugu"
Izan ere, egun taloa "kapritxoz" jaten da, baina Telleriak dioenez, oraindik ere beste belaunaldi batzuetako jendea hurbiltzen zaie, "beraiek taloa jaten denbora asko pasa zutela esaten digute, eta nazkatu zirela". Hamarkada askotan oinarrizko elikagaia izan zen artoa, eta taloaz gain ere egiten zen artopila esaterako. Are gehiago, Goierriko Talogileen postuan adineko jende askok taloa hutsik eskatzen du, gero etxean esnetan beratu eta janari on baten gisan dastatzeko.